Lanckoroński Karol z Brzezia (1848–1933), mecenas i kolekcjoner sztuki, dziedziczny członek Izby Panów w austriackiej Radzie Państwa. Ur. w Wiedniu 4 XI, był synem Kazimierza i Leonii z Potockich. Na uniwersytecie wiedeńskim odbył studia zakończone uzyskaniem stopnia doktora praw. Był właścicielem rozległych dóbr we wschodniej Galicji (Rozdół, Komarno, Jagielnica), Królestwie Polskim (Wodzisław koło Jędrzejowa) i Styrii (Frauenwald). W młodości odbył wiele podróży po całej niemal Europie oraz wzdłuż afrykańskich i azjatyckich wybrzeży Morza Śródziemnego. Najwięcej podróżował po Włoszech i stał się wybitnym znawcą sztuki włoskiej. W r. 1882 wziął udział w wyprawie austriackiego archeologa Otto Benndorfa do Lidii w Azji Mniejszej. W dwa lata później zorganizował i sfinansował wielką ekspedycję naukową do Pamfilii i Pizydii (też w Azji Mniejszej). W ekspedycji tej, poza archeologami austriackimi, wzięli m. in. udział Marian Sokołowski, profesor historii sztuki UJ, oraz zaprzyjaźniony z L-m Jacek Malczewski. W r. 1885 odbyła się następna, również wyekwipowana przez L-ego wyprawa do Pamfilii i Pizydii. Celem tych wypraw było zbadanie i opisanie ruin starożytnych miast z czasów cesarstwa rzymskiego. Wyniki badań zostały ogłoszone w wydanym staraniem L-ego okazałym wydawnictwie Miasta Pamfilii i Pizydii, które ukazało się w niemieckiej, polskiej i francuskiej wersji językowej (wersja polska, t. I–II, Kr. 1890 i 1896). W l. 1888–9 odbył L. podróż dookoła ziemi, zatrzymał się na dłużej w Indiach i Japonii i prowadził badania nad tamtejszą sztuką. Obszerny dziennik z tej podróży ogłosił najpierw w języku niemieckim, a następnie polskim (Naokoło ziemi 1888–1889, Kr. 1893). Dużą zasługą L-ego było doprowadzenie do odrestaurowania słynnej starochrześcijańsko-romańskiej bazyliki w mieście Akwileja w północno-wschodnich Włoszech i wydanie bogato ilustrowanej monografii uratowanego zabytku (Der Dom von Aquileia, Wien 1906).
Staraniom L-ego wiele również zawdzięczały zabytki sztuki w Wiedniu i w Polsce. Jako współorganizator i członek najwyższych władz austriackich urzędów do spraw sztuki przyczynił się do utworzenia na terenie całego państwa opieki nad zabytkami oraz nowoczesnej służby konserwatorskiej. W Polsce zainteresowania L-ego koncentrowały się głównie wokół sprawy restauracji Wawelu. Pod koniec XIX w. został członkiem komitetu czuwającego nad odnowieniem katedry wawelskiej, dla której ufundował sarkofag królowej Jadwigi, wykonany w r. 1902 przez Antoniego Madeyskiego wg wskazówek fundatora. W r. 1903 ogłosił w Wiedniu broszurę Nieco o nowych robotach w katedrze na Wawelu, w której skrytykował zbudowanie nad średniowiecznym sarkofagiem Władysława Łokietka nowego, pseudogotyckiego baldachimu oraz polichromie Józefa Mehoffera w skarbcu i Włodzimierza Tetmajera w kaplicy królowej Zofii, jak również projekty witraży Stanisława Wyspiańskiego, nie wymieniając zresztą nazwiska żadnego z tych artystów. Poglądy L-ego wywołały ożywioną dyskusję, m. in. z gwałtownymi atakami wystąpił przeciwko niemu J. Mehoffer w broszurze „Uwagi o sztuce. Odpowiedź na list hr. Karola Lanckorońskiego w sprawie restauracji katedry na Wawelu” (Kr. 1903) oraz Z. Miriam-Przesmycki w artykule „Opieka nad zabytkami sztuki” („Chimera” T. 6). Swoimi wpływami i wytrwałymi staraniami przyczynił się L. do usunięcia wojska austriackiego z Wawelu, toteż od razu w r. 1905 wszedł w skład powołanego przez galicyjski Wydział Krajowy komitetu doradczego, którego zadaniem było ustalenie sposobu odnowienia zamku królewskiego, mającego w myśl układów z dworem cesarskim stać się siedzibą monarszą.
Zainteresowanie L-ego sztuką znalazło również wyraz w jego działalności kolekcjonerskiej. Bogatą kolekcję dzieł sztuki (m. in. dwa obrazy Rembrandta, które poprzednio należały do galerii króla Stanisława Augusta w warszawskich Łazienkach) L. odziedziczył po przodkach. Duży majątek i wytrawne znawstwo umożliwiły mu bardzo poważne powiększenie odziedziczonych zbiorów. Ze szczególnym umiłowaniem gromadził obrazy, a także rzeźby i freski artystów włoskich z okresu od XV do XVII w. Zbierał również rzeźby i ceramikę starożytnych Greków i Rzymian. Z podróży dookoła świata przywiózł dzieła sztuki staroindyjskiej, chińskiej i japońskiej. Bogato były reprezentowane polonica, m. in. kilka portretów Bacciarellego, kolekcja portretów rodzinnych Rzewuskich, Lanckorońskich i Potockich, obrazy i rysunki Piotra Michałowskiego, Artura Grottgera, Jana Matejki, Jacka Malczewskiego, Kazimierza Pochwalskiego. W l. 1892–4 L. wybudował w Wiedniu okazały pałac w stylu neobarokowym, w którym jego zbiory znalazły właściwe pomieszczenie. Poza Wiedniem L. gromadził dzieła sztuki – tym razem przede wszystkim polskiej – również i w swojej letniej rezydencji w Rozdole.
Wg relacji współczesnych L. wykorzystywał dla dobra Galicji wybitne stanowisko zajmowane na dworze cesarskim. Brał aktywny udział w obradach Koła Polskiego w parlamencie austriackim, przewodniczył komitetowi odnowienia polskiego kościoła przy ul. Rennweg w Wiedniu, otwartego w r. 1898. Ofiarował Gabinetowi Sztuki i Archeologii UJ odlewy gipsowe włoskich rzeźb z epoki renesansu, a stacji naukowej AU w Rzymie zbiór kilkudziesięciu tysięcy fotograficznych reprodukcji dzieł sztuki. W r. 1891 został wybrany członkiem korespondentem AU, w 1907 odbyła się uroczystość nadania mu doktoratu honoris causa UJ. Był L. również członkiem Akademii Umiejętności w Wiedniu oraz doktorem honoris causa uniwersytetu w Berlinie. W r. 1903 został mu nadany Order Złotego Runa oraz – z początkiem r. 1914 – otrzymał nominację na Wielkiego Ochmistrza (Oberstkammerer), co było jedną z najwyższych godności dworskich; łączyło się z nią m. in. sprawowanie zwierzchniej opieki nad całokształtem spraw sztuki w austriackiej, przedlitawskiej części monarchii habsburskiej.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej i rozpadnięciu się Austro-Węgier L. pozostał w Wiedniu. W r. 1918 wraz z b. ministrem dla Galicji Kazimierzem Chłędowskim, b. szefem kancelarii cesarskiej Janem Lewickim i dziennikarzem Bernardem Szarlittem wszedł w skład komisji powołanej przez Główny Urząd Likwidacyjny w Warszawie w celu zbadania, co ze zbiorów i archiwów cesarskich powinno być zwrócone Odrodzonej Polsce. Rząd polski odznaczył L-ego Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta. L. zmarł w Wiedniu 15 VII 1933 r. Snute na łamach polskiej prasy projekty sprowadzenia jego zbiorów do Polski okazały się niemożliwe do zrealizowania. Podczas ostatniej wojny zostały one częściowo zrabowane przez hitlerowców i uległy rozproszeniu.
L. był trzykrotnie żonaty, z Austriaczkami Marią Salm (małżeństwo uznane za nieważne w r. 1882) i Franciszką Attems (zm. 1893) oraz z Prusaczką Małgorzatą Lichnowsky. Miał troje dzieci, które wszystkie zostały wychowane na Polaków: Antoniego (1893–1965), Karolinę (ur. 1898) i Adelajdę (ur. 1903). Antoni do r. 1939 działacz gospodarczy w Polsce, w l. 1939–45 pracownik Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, w r. 1960 założył w Szwajcarii Fundusz im. Karola Lanckorońskiego. W r. 1967 został on przekształcony przez Karolinę i Adelajdę na Fundację im. Lanckorońskich, której celem jest popieranie finansowe polskich instytucji kulturalnych na obczyźnie, a zwłaszcza wydawnictw z zakresu historii Polski. M. in. fundacja ta sprawuje opiekę nad Polskim Instytutem Historycznym w Rzymie.
Portrety pędzla J. Malczewskiego: z r. 1885, L. z żoną Małgorzatą z r. 1904 (reprod. w: Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Wr.–W.–Kr. 1968), córek Adelajdy i Karoliny, syna Antoniego z r. 1909 (reprod. tamże), karykatura J. Malczewskiego w Muz. Narod. w Kr.; Seria rysunków J. Malczewskiego z r. 1889 przedstawiających m. in. L-ego w Muz. Narod. w W.; Portret K. Pochwalskiego (zaginiony, reprod. fot. w posiadaniu R. Taborskiego); Fot. w: „Wieś i Dwór” 1913 z 7. i w posiadaniu R. Taborskiego; – W. Enc. Ilustr.; Boniecki, XIII 344–5; Ausgewählte Kunstwerke der Sammlung Lanckoroński, Wien 1918; Chwalewik, Zbiory pol., II 452–5; – Ernst A., Beim Grafen Lanckoroński, „Neues Wiener Tagblatt” 1933 nr 195; Goryńska S., K. L., „Świat” 1933 nr 30; Klein Fr., Bezcenne zbiory artystyczne śp. hr. L-ego w Wiedniu, „Ilustr. Kur. Pol.” 1933 nr 206; Krz[ywoszewski] S., Pałac wiedeński i zbiory K. hr. L-ego, „Życie i Sztuka” 1903 nr 6 i 7 (fot.); Palais Lanckoroński, Jacquingasse 18, Wien 1903; Piniński L., K. L., „Gaz. Lwow.” i „Słowo Pol.” 1933 nr 198; Seydewitzowie R. i M., Dama z gronostajem, Kr. 1966 s. 88–90; Sokołowski M., Studia i szkice z dziejów sztuki i cywilizacji, Kr. 1899 I; Szarlitt B., Śp. hr. K. L., „Kur. Warsz.” 1933 nr 196; Szydłowski T., K. L., Wspomnienie pośmiertne, „Przegl. Współcz.” 1933 grudzień; tenże, Wyprawa archeologiczna do Azji Mniejszej w r. 1884, „Kur. Liter.-Nauk.” 1931 nr 23; Taborski R., K. L. – wiedeński mecenas i kolekcjoner sztuki, „Przegl. Human.” 1969 nr 1; Twardowski J., Lanckoroński. Vortrag…, Wien [1934] (fot.); Wilde J., Der letzte Humanist, „Neues Wiener Tagblatt” 1933 nr 196; – Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957 II 175–6; Wysocki A., Sprzed pół wieku, Kr. 1958 s. 249–50; – Informacje Karoliny Lanckorońskiej (Rzym) i Leonii Lubomirskiej (Kraków).
Roman Taborski